Podążając śladem odkrycia w roku 1942 cmentarzyska prehistorycznego leżącego na pograniczu zetknięcia się miejscowości Blanowice i Rudniki, które opisałem w "Trybunie Ziemi Zawierciańskiej" z dnia 3 marca w nr 5(49)/2000,odwiedziłem Szkołę Podstawową w Rudnikach, z zamiarem zapoznania się z historią tej szkoły. W czasie wizyty w szkole sympatyczny pan dyrektor tej szkoły, mgr Roman Dziwiński, miłośnik historii "małych ojczyzn" udostępnił mi do wglądu najstarszą kronikę szkolną z 1871 roku oraz bardzo stare i ciekawe dokumenty związane z trzyklasową Szkołą Elementarną we wsi Rudniki, z lat 1847-1966. Są to oryginalne dokumenty ręcznie pisane w języku polskim, kaligrafią. Ważniejsze dokumenty, jak okólniki i zarządzenia, były pisane na papierze czerpanym ze znakami wodnymi, przeważnie koloru niebieskiego, natomiast korespondencja Naczelnika Powiatu Olkuskiego do Wielmożnego Opiekuna Szkoły Elementarnej w Rudnikach pisana była na zwykłym papierze białym lub niebieskim.

  Zanim opiszę funkcjonowanie Szkoły Elementarnej w Rudnikach, pragnę przypomnieć zależność administracyjną i klimat tego okresu. Były to czasy porozbiorowe. Rudniki, jak i Zawiercie, znajdowały się pod zaborem rosyjskim - carskim. W tym czasie Polska porozbiorowa nie posiadała sejmu, senatu, wojska, rządu jak również ministerstw. Poszczególnymi resortami zarządzały powołane Komisje Rządowe na czele, których stali carscy urzędnicy. Np. oświata była zar4ządzana przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim. Królestwo Polskie, do którego należały również Rudniki i Zawiercie było podzielone na gubernie, których ilość zmieniała się w różnych okresach. Np. ukaz carski z 21 sierpnia 1844 r. prowadził od 1 stycznia 1845 r. podział Królestwa na pięć guberni w miejsce dotychczasowych ośmiu. Nastąpiło wtedy połączenie guberni sandomierskiej z kielecką, a nowa gubernia otrzymała nazwę radomskiej z siedzibą w Radomiu. Na czele powiatu stał rząd gubernialny. Gubernia radomska obejmowała 8 powiatów, w tym m.in. okulski. Na czele powiatu stał rzecznik powiatu. Rudniki, jak i Zawiercie, należały do powiatu olkuskiego aż do 1885 roku.

   Szkoła Elementarna w Rudnikach posiadała 3 oddziały, tj. klasy I, II, III. Budynek szkolny, własność dworu, usytuowany był po lewej stronie drogi wiodącej z Zawiercia do Włodowic, w pobliżu dworku, który po II wojnie światowej zajmował POM Rudniki. Poniżej pomieszczeń dworskich pod skarpą na wydzielonej dużej działce stał murowany (nieistniejący dzisiaj) budynek szkolny, który był podzielony na dwie części. W połowie znajdowało się mieszkanie z komórką dla nauczyciela, a w drugiej części znajdowała się jedna duża izba, w której odbywała się nauka lekcyjna. Przy szkole istniała działka do dyspozycji nauczycieli. Obsadę pedagogiczną stanowił jeden nauczyciel, aż do roku 1925. Rudniki należały do Gminy Włodowic, na czele której stał wójt. Parafią dla mieszkańców był kościół we Włodowicach. Najwyższą władzę nadzoru oświaty sprawował Kurator Okręgu Naukowego Warszawskiego, a na szczeblu guberni nadzór pedagogiczny nad szkołą sprawował Inspektor Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach. Bezpośrednim opiekunem opisywanej szkoły był miejscowy dziedzic dworu w Rudnikach. Była to ważna osoba gwarantująca funkcjonowanie szkoły elementarnej. Sposób powołania opiekuna był następujący. Tu pozwolę przytoczyć sobie pismo Inspektora Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach w tej sprawie z dnia 29 listopada1864 r. W czasie zaboru podawano datę, miesiąc - w dwóch wersjach - w liczniku wg kalendarza gregoriańskiego, w mianowniku wg kalendarza juliańskiego. Oto pismo w dosłownym brzmieniu: "Do Wielmożnego Adama Jabłońskiego Dziedzica Dóbr Rudniki, w powiecie Olkusz. Zawiadomiony będąc o zatwierdzeniu W. Pana przez Reskrypt Komisji rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 15/27 Listopada rb. Nr 3.041 na Opiekuna Szkoły Elementarnej miejscowej, Inspektor Wyższej Szkoły Realnej ma honor wezwać W. Pana, aby odebrawszy pod ścisły swój dozór wszelkie akta szkoły rzeczowej dotyczące, nad jej prowadzeniem władzę swą rozciągnął i do polepszenia dotychczasowego jej bytu wedle przepisów, skuteczne przedsięwziął środki.

   Spodziewa się Inspektor, że W. Pan, przejąwszy się ważnością tego urzędowania, godnie odpowie przełożonemu w Jego Osobie zaufaniu Rządu, troskliwego o wzrost Szkół Elementarnych do rozkrzewienia religijno-moralnego ukształtowania najniższej klasy ludu zaprowadzonych.” Radca Dworu Formiński                                      

    Na podstawie Ustawy Szkoły z roku 1808, oraz Ustawy Szkolnej z roku 1840, opiekun szkoły elementarnej był zobowiązany do zapewnienia szkole deputatu 12 sążni drzewa opałowego lub 60 rubli rocznie na jego zakup, przyznania nauczycielowi mieszkania, działki uprawowej, wykonywania i przesyłania naczelnikowi powiatu raportu z rocznej działalności szkoły. Zgodnie z pismem Naczelnika Powiatu w tej sprawie z dnia 22 listopada 1863 r. "Opiekunowie Szkół Elementarnych winni składać Rządowi Gubernialnemu z końcem każdego szkolnego roku raport z czynności szkoły nadzorowi ich powierzonej, wyłuszczając w nim kategorycznie nie tylko liczbę uczniów obojga płci, pilność ich i sposób uczenia, ale nadto wykazywać, w jakim stanie i jakie są zbiory naukowe, dany sprzęty i fundusze szkoły."

   Na podstawie dokumentów "Rachunku dochodu i wydatku funduszu Szkółki Elementarnej Wsi Rudniki za okres od 1 stycznia 1853 do 31 grudnia 1853" na dochody złożyły się:

   1.   Remanent z 1852 rb.,

   2.   Z procentów od kapitału - procent z 1853 rb,

   3.   Z dodatku z Kas Skarbowych Miejskich i innych - 0,

   4.   Składki od stowarzyszeń - 0,

   5.   Z innych źródeł w naturze

   Dziedzic dodaje dla nauczyciela:  mieszkanie, gruntu - morga, drzewo opałowe 10 sążni.

   Dochód wyniósł 193 Rb, wydatki 40. Pozostało 153 Rb.

   Na wydatki składają się: płace nauczyciela w gotowiźnie i w naturze oraz na inne potrzeby.

   Natomiast "Rachunek dochodu i wydatków tej szkoły od stycznia do grudnia 1860 roku" wynosił już 250 rubli.

   W wyposażeniu szkoły w roku 1860 znajdowały się wg spisu utensyliów : " Stół drewniany ciesielskiej roboty, ławek pojedynczych 4 i tablice do rachunków."

   Stan biblioteki obejmował :

   "1. Tablic abecadłowych wzorowych szt. 14

    2. Wiadomości ratowania osób w stanie pozornej śmierci będących.

    3. Krótki zbiór wiadomości dla osób kończących nauki początkowe.

    4. Książki czytania i rachowania.

    5. Bajki i powieści pana J. Rodziszewskiego.

    6. Geografia pana M. Pawliszczewa.

    7. Zasady poprawnego czytania.

    8. Dziełko "Tablic zamiany miar i wag Rosyjskich na Polskie"

    9. Poradnik uczący sposobów ustrzeżenia się cholery i leczenia jej w razie nieobecności lekarza.

    10. Przewodnik do uczenia Rachunków z pamięci."

   W piśmie z 22 marca 1862 roku Inspektor Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach skierowanym do Szkoły Elementarnej w Rudnikach zaleca zaprenumerować tygodnik wychodzący w Warszawie - pt. "Kmiotek"

   Właścicielami i Dziedzicami Dóbr Rudnik byli w 1817 roku p. Zarzycki, w 1851 r. Dziedzic Jaszewski, w roku 1856 Dziedzic Aleksander Trzciński, a w 1862 Dziedzic Adam Jabłoński.

   Nauczycielami Szkoły Wyższej Elementarnej w Rudnikach byli: w 1851 pan Wolski, w 1853 nauczyciel Andrzej Górecki, w 1861 pan Gajderski, z którym stosunek pracy został rozwiązany przez Inspektora Szkoły Wyższej Realnej w Rudnikach z powodu odległego zamieszkania. Od 1862 r. nauczycielem został  pan Jan Małolepszy. Pisma w sprawie zatrudnienia kierowane były do Opiekuna Szkoły Elementarnej w Rudnikach, który był pośrednikiem między władzami nadzoru a nauczycielem.

   Obraz frekwencji uczniów Szkoły Elementarnej w Rudnikach oddaje list nauczyciela Andrzeja Góreckiego z dnia 24 listopada 1851 roku, doręczony za pośrednictwem sołtysa. Cytuję w pisowni oryginalnej:

       "Do wielmożnego Opiekuna Szkoły Elementarnej we wsi Rudnikach. Stosowanie do Ustawy szkolnej wydanej przez Jego Cesarsko Królewsko Mość - pod dniem 31 sierpnia 1840 roku, w paragrafie 23cim Ustawy Szkolnej - Szkoła Elementarna rozpoczynaną  być powinna zaraz po wakacjach. Lecz tu nie pozwala używanie dzieci do pasania bydła, zwykły dopiero do szkoły uczęszczać jak bydło stanie na zimowej paszy - a że do dziś dnia żadne dziecko jeszcze do szkoły nie przybyło, chociaż podpisany już poraz kilka sołtysów napominały ażeby dzieci zdatne do nauki, które są wpisane pod dniem13 sierpnia 1851 roku, jak lista doręczona okazuje do szkoły zegnali, jeszcze dotąd żadne nie przybyło. przeto podpisany uprasza uprzejmie go Opiekuna Szkoły, ażeby raczył się przychylić z swej strony do prośby podpisanego i polecił w Kościele, ażeby dzieci te Rodzice jak najprędzej do szkoły posyłali i ile w jego mocy jako Opiekun jest tem się raczył zająć. Ażeby w razie przeciwnym Nauczyciel nie był karany, za przybycie Wago Wizytatora Szkół Powiatowych, którego co moment spodziewać się mamy za nie pilnowanie obowiązków szkolnych na niego włożonych.

   Z wielkim szacunkiem Wago Pana - najniższy sługa Andrzej Gorecki - nauczyciel."

   Z wykazu Szkół Elementarnych z roku 1851 wynika, że w powiecie Olkuskim Guberni Radomskich stałych szkół elementarnych było 35, nauczyciele w nich uczący byli uprawnieni do pobierania emerytury w gotowiźniei naturaliach. Powiat Olkuski w roku 1851 obejmował ziemie obecnego powiatu Olkuskiego, Zawierciańskiego, Myszkowskiego, Będzińskiego, miasta: Czeladź, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Strzemieszyce, Siewierz i Mierzęcice.

   Z obecnego powiatu Zawierciańskiego są wymienione szkoły w: Kromołowie, Rudnikach, Wysoce Szlacheckiej, Ogrodzieńcu, Ryczówku, Żarnowcu, Pilicy, Wolbromiu, Szczekocinach i Włodowicach.

   W dalszej odległości od Zawiercia były wymienione szkoły w Mrzygłodzie, Żarkach, Siewierzu Pierwszym i Drugim, Koziegłówkach, Koziegłowach, Gniazdowie, Gołonogu i Wolbromiu itd.

   W wykazie nie było szkoły w Zawierciu, należy sądzić, że w tym okresie dzieci ze wsi Zawiercie uczęszczały do Szkoły Elementarnej w Kromołowie.

   W oparciu o kronikę szkolną założoną w 1871 r. przez ؀

nauczyciela Wincentego Garncarza ( początkowo pisana w języku rosyjskim, później dokonał zapisów dziejów szkoły w Rudnikach nauczyciel i kierownik Tomasz Jaworski pracujący w Rudnikach w latach od 1911 do 1950 r.), możemy prześledzić historie szkoły elementarnej, jej rozwój na przestrzeni prawie 200 lat.

  Jednoklasowa Szkoła Elementarna w Rudnikach została założona 23 listopada 1817 roku przez Wielmożnego dziedzica dóbr ziemskich królestwa Polskiego Michała Taszyckiego, który był właścicielem wsi Rudniki i Nierady w powiecie lelowskim, obwodzie olkuskim w województwie krakowskim oraz wsi Wysokiej i Ciesiółki w powiecie pileckim.

   Był to zacny i szanowany ród. Ojciec Michała, Gabriel Taszycki, urodzony w 1755 r. generał województwa krakowskiego, wyniesiony na prezesa sądu wojskowego za czasów księstwa warszawskiego, piastował urząd prezesa izby wojskowej lelowsko-siewierskiej. Był wzorowym obywatelem. Cieszył się miłością oraz poważnym szacunkiem.

   We dworze rudnickim mieściła się rezydencja Taszyckich zwana "Wysoką pilecką". Michał Taszycki, rozumiejący potrzebę szerzenia oświaty wśród ludu - włościan, dokonał zapisu notarialnego w Krakowie u notariusza Floriana Choynackiego w dniu 11 listopada 1817 roku, że bierze na siebie i swych sukcesorów obowiązek płacenia przez Dwór co kwartał sto złotych nauczycielowi ( profesorowi ), a dobra jego " Wysoka Pilecka" zobowiązuje się dawać raz na rok 400 zł na pensję nauczyciela i 10 sągów drzewa na opał. Michał Taszycki w 1818 roku wybudował szkołę w Rudnikach z pomieszczeniem dla nauczyciela, któremu na wieczne czasy dał jedną morgę gruntu na ogród. Pragnieniem dziedzica buło, aby nauczyciel posiadał wysoki autorytet i spełniał bardzo ważną rolę obok księdza, w uświadomieniu i wychowania ludu.

   Odpis tego aktu podpisany przez dziedzica znajduje się dziś w szkole. Stary budynek szkolny istniał w Rudnikach do roku 1940.

Opracował Piotr Grzyb